As ideas hexemónicas

A comezos dos anos 60 do século pasado o filósofo canadiano Marshall McLuhan teorizaba sobre a aldea global, un concepto que describiría o espazo virtual que actualmente identificamos coa Internet. McLuhan, como expresaba nas súas obras The Gutenberg Galaxy e Understanding Media, cría que as novas tecnoloxías da telecomunicación provocarían a expansión da conciencia humana construíndoa sobre as conexións persoais que permitían os novos medios electrónicos; en poucas palabras: tódolos seres humanos do mundo estarían conectados. Non obstante, esta idea non implica uniformidade e harmonía entre comunidades, máis ben todo o contrario. A multiplicidade de ideas e puntos de vista provoca encontros e desacordos que evidencian a diversidade, como ben podemos ver na forte segmentación de grupos e nos foros de discusión que existen no mundo e, por extensión, tamén na Rede. Na Web non existe un acordo global, mais si un punto de reunión. ¿E quen pode acceder a este espazo inmaterial e globalizador? ¿Quen crea os seus contidos? Claramente os que teñen os recursos necesarios para entrar nel, ou sexa, os países chamados ‘desenvolvidos’.

Dende que os medios de comunicación de masas se asentaron na maioría dos fogares do mundo occidental (e occidentalizado) comeza a destacar a problemática do acceso limitado á produción e ao consumo de medios. Neste aspecto, podemos considerar o Informe MacBride, presentado pola UNESCO en 1980, como a primeira gran proposta de cara á democratización da información e da comunicación en base á Declaración Universal dos Dereitos Humanos (concretamente ao artigo 19). O informe presentaba unha serie de medidas necesarias para a creación dun Novo Orde Mundial da Información e da Comunicación (NOMIC): a igualdade entre países desenvolvidos e o terceiro mundo, a liberdade de prensa e de expresión, a erradicación dos efectos nocivos dos monopolios, o dereito á información, a garantía dunha información plural, a cooperación mundial cara o equipamento e desenvolvemento da comunicación no terceito mundo e o respeto á variedade cultural. Como podemos ver, o informe MacBride defendía a competencia e a colaboración mundial no sector da comunicación de masas en beneficio da humanidade. Tamén apreciamos que, polo de agora, o plan de acadar o NOMIC foi un completo fracaso. Este non é un problema traído polos novos medios e polo auxe do capitalismo; estamos ante un problema literalmente histórico.

Nós, que vivimos en Europa e nos identificamos co modo de vida occidental, sufrimos constantemente, por mor dun fenómeno humano milenario, o nesgo ideolóxico do eurocentrismo. O sociólogo portugués Boaventura de Sousa Santos, no texto As Epistemologias do Sul, fala da cegueira e da hexemonía do pensamento occidental, en tanto que os organismos e institucións do Oeste non teñen en conta as ideas estranxeiras que potencialmente supoñen unha alternativa ao actual sistema capitalista, claramente dominante. A tremenda bagaxe que carga a cultura occidental e o seu estatus hexemónico moitas veces impídenos ver ou concibir ideas do noso redor. Dende a creación dos estudos das culturas estranxeiras a opinión pública occidental comezou coñeceu os puntos de vista alén das fronteiras; sen embargo non é ata a actualidade, etapa de crise, cando comezamos a dubidar dos nosos axiomas. Moitas das problemáticas mundiais poderían resolverse estudando os obstáculos dende diferentes perspectivas, infinitas e diversas a nivel individual. Paulatinamente Occidente torna a súa mirada cara os antes ignorados en busca de alternativas e de vías que solucionen problemas globais que non poden resolverse dende o pensamento que os creou. É preciso romper cos convencionalismos e cooperar como un único organismo para poder evolucionar, mais ¿qué tipo de lóxica será a que decida a mellor vía de progreso?

PEREIRA VILA, JORGE 152.H02

El pensamiento de Paulo Freire

Paulo Freire, nacido en Recife (Brasil) en el año 1921, fue uno de los pedagogos y teóricos de la educación más influyentes del siglo XX. Su perspectiva de la educación y el eje principal de su producción intelectual vinieron marcados por sus experiencias infantiles. Habiendo crecido en el seno de una familia de clase media-baja durante los años de la Gran Depresión, Freire experimentó el hambre y la necesidad en sus propias carnes y en su entorno, lo cual alimentó su preocupación por la pobreza y forjó su pensamiento sobre la educación. Pasó su infancia y juventud observando las relaciones laborales de la clase baja en su comunidad. Eran relaciones de opresión, que marginaban a la población y las separaba de todo el proceso social, económico y cultural del país. Fue precisamente este aislamiento intelectual lo que hizo que Freire se plantease el proceso educativo como un proceso de liberación intelectual y preparación política, introduciendo su visión tanto en grupos de adultos analfabetos como en las escuelas.

Criticaba el concepto de ‘educación bancaria’ vigente por aquel entonces, en la que los educandos funcionan como un depósito en el que se ingresan los conocimientos de forma dogmática y estéril, la única opción del estudiante es archivar el conocimiento. En este modelo se da proceso educativo unidireccial, que Freire propone romper mediante un diálogo entre educador y educado. En su opinión, la educación debe orientarse a la formación del pensamiento crítico, otorgando las claves que permitan a los educandos relacionarse con la sociedad. La educación, por tanto, es un proceso en el que educador y educando establecen una relación de reciprocidad en la que no se transmite el conocimiento, sino que se crea. El educador es el encargado de construir la realidad del educando, no es un interlocutor, sino un artista.

Su pensamiento le llevó a trabajar en diversos planes educativos estatales, que en ocasiones le generaron problemas con algunos régimenes. Debemos destacar de su pensamiento, por un lado, su pedagogía del oprimido y, por otro, el método de enseñanza de la alfabetización. La popular Pedagogía del oprimido tiene dos momentos (distintos aunque interrelacionados):

1. Los oprimidos se dan cuenta de su situación y se comprometen con transformarla.

2. El hombre ya no está oprimido por lo que se pasa a la pedagogía de los hombres en proceso de permanente liberación.

El método de enseñanza de la alfabetización que propone Paulo Freire comprende tres fases:

“1. La primera fase se denomina estudiar el contexto. En esta fase un equipo estudia el contexto en que vive la población con el fin de determinar el vocabulario común y los problemas que confronta la gente en un área particular. Para averiguar esto se obtiene palabras de la propia población a través de conversaciones informales. La tarea de dicho equipo es registrar de manera fidedigna las palabras y el lenguaje que utilizaban las personas durante la conversación informal.

2. La segunda fase se denomina Seleccionar palabras de entre el vocabulario descubierto. En esta fase se toma cuidadosamente nota de todas las palabras sugeridas durante las conversaciones informales con la población, y el equipo escoge aquellas que están más cargadas de sentido existencial y son relevantes para la gente. El equipo no sólo pone interés en las expresiones típicas de las personas sino también en las palabras que tienen para ellas mayor contenido emocional. Estas palabras — Freire las llama PALABRAS GENERATIVAS— tienen la capacidad de generar en los/as estudiantes otras palabras. El criterio más importante para la selección de una palabra por parte del equipo es que ésta debe tener la capacidad de encarar la realidad social, cultural y política en que vive la población. La palabra tiene que significar y sugerir algo importante para la gente. La palabra debe proporcionar un estímulo tanto mental como emocional para los/as estudiantes.

3. La tercera fase se denomina El proceso real de alfabetización y abarca tres subfases: las sesiones de motivación, el desarrollo de materiales de enseñanza y la alfabetización propiamente dicha (decodificación).

a) La sesión de motivación tiene que ver con la presentación de gráficos, sin palabras, por parte del coordinador. Esto con el propósito de provocar entre los/as estudiantes algún tipo de debate y discusión acerca de la situación (o situaciones) en que vive la población. De esta manera los/as estudiantes analfabetos/as se ven a sí mismos/ as en el proceso de aprendizaje y reflexión asistidos, con el fin de promover la conciencia de grupo.

b) El desarrollo de materiales de aprendizaje involucra al equipo en la elaboración de materiales apropiados para cada situación. Los materiales a elaborar son de dos tipos: el primer tipo consiste en una serie de tarjetas o diapositivas que muestran la descomposición de palabras en sus partes. El segundo tipo es una serie de tarjetas que pintan situaciones relacionadas con las palabras y que han sido diseñadas para grabar en los/as estudiantes diferentes imágenes. A su vez estas imágenes han sido diseñadas para estimular a los/as estudiantes a que reflexionen acerca de las situaciones que las palabras implican. Freire conceptualiza este proceso de procesamiento de imágenes de realidades concretas como codificación. A través de diferentes gráficos se codifica o representa de forma gráfica situaciones propias de la vida de las personas. Este proceso decodificación es el aspecto distintivo del método freireano de alfabetización. No sólo sirve de ayuda en el proceso de enseñanza, sino que facilita el comienzo y la estimulación del proceso de pensamiento crítico entre los/as estudiantes.

c) En la alfabetización propiamente dicha (decodificación) se construye cada sesión en torno a palabras y gráficos. Aquí las palabras generativas se encuentran impresas sobre una graficación de la palabra. La clase de alfabetización empieza con la descomposición tanto de la palabra como del gráfico. Los/as estudiantes discuten la situación existencial de la palabra y la relación existente entre la palabra y la realidad que ella significa. Después de eso se proyecta una diapositiva que muestra cómo se separa la palabra en sus sílabas. Así se muestra la familia de la primera sílaba, por ejemplo se puede desglosar la palabra pobreza en tres sílabas po-bre-za. Entonces se muestra la familia de la primera sílaba po como: pu, pe, pa, pi, etc. Se aplica un proceso similar para las sílabas restantes. A continuación se induce a los/as estudiantes a que compongan otras palabras utilizando esas mismas sílabas y sus familias. Al mismo tiempo, ellos/as siguen discutiendo y analizando críticamente el contexto real representado en las codificaciones. En esencia la educación alfabetizadora se encuentra estrechamente conectada con la vida cultural y política de los/as estudiantes.”

 OJOKHETA, K.O. “La metodología de paulo freire para la enseñanza de la alfabetización”, Educación para adultos (2007).

Os dejo dos vídeos con la última entrevista hecha a Paulo Freire, poco antes de su muerte.

POST GRUPAL 152.H00

O pesimismo de Milgram e Zimbardo

Seguindo co tema da psicoloxía social, querería falar dun dos fenómenos máis desconcertantes de vivir en sociedade, máis concretamente naquela onde existe unha figura de autoridade. Toda sociedade ou comunidade está rexida por unha serie de valores, ou se cadra por aqueles que ostentan un ou máis individuos de certa influencia dentro do colectivo. Agora pensemos que dalgún xeito esta autoridade, abstracta ou personalizada, require que un ou varios individuos dentro do grupo realicen algo contrario aos seus principios morais. Ata que punto está disposto a chegar o individuo con tal de compracer a autoridade? É máis, sería capaz de desobedecer? Estas preguntas formulounas Stanley Milgram, psicólogo social estadounidense, que en 1961 realizou unha serie de experimentos, escolmados no libro Obedience to Authority, para intentar atopar respostas a esa cuestión.

O experimento requiría tres persoas: un supervisor, un voluntario que se prestaba a facer de cobaia e un actor cómplice que se facía pasar por un segundo voluntario. Á súa vez cada persoa asumía, de forma xa determinada, diferentes roles: o supervisor covertíase na figura autoritaria, a cobaia tomaba o papel do “mestre” e o actor era relegado a “alumno”. O profesor quedaba ao mando dun xerador eléctrico capaz de aplicar electroshocks ao alumno, que se atopaba nunha habitación contigua, cando este non respondese correctamente a unha serie de preguntas que se lle ían formulando, aplicando maior voltaxe cada vez que respondese erroneamente, ata un máximo de 450 voltios. En todo momento o profesor tiña a opción de finalizar o experimento negándose a participar. Por suposto, o actor non estaba conectado á máquina e só finxía a dor das descargas berrando. A rolda de preguntas comezaba en 15 voltios, e ía ascendendo a medida que o alumno se trabucaba. No momento en que o alumno berraba e imploraba, a maioría das cobaias que chegaran ata ese momento pedían rematar o experimento, e en resposta a esta actitude o supervisor debía animar ao profesor cunha sucesión de imperativos por cada mostra de resistencia:
1. Continúe, por favor.

2. Ten que continuar polo ben do experimento.

3. É absolutamente esencial que continúe.

4. Non ten outra elección, debe continuar.

Se despois da última orde a cobaia seguía negándose a cooperar ou se realizaba a descarga máxima de 450 voltios, o experimento remataba.

Tendo en conta os resultados do experimento, Milgram deixa claro que a obediencia, filósofica ou legal, é efectiva incluso nos contextos máis  extremos, sen que exista unha actitude violenta por parte da autoridade.  Milgram relacionaba este fenómeno co xenocidio cometido polos militares alemáns durante a II Guerra Mundial, que cando foron xulgados escusábanse alegando que só obedecían ordes.  A igualdade entre individuos dunha comunidade é esencial, como tamén é esencial que cada un dos individuos teña certa autoestima para poder enfrontarse aos seus iguais e favorecer unha actitude crítica e aceptada.
Outro experimento relacionado, desta vez para descubrir a mentalidade da propia autoridad, é o do cárcere de Stanford, ideado por Philip Zimbardo: voluntarios divididos en dous grupos, gardas e presos. Isto xa é outro tema, pero é igualmente interesante para descubrir a psicoloxía das estruturas xerárquicas.

PEREIRA VILA, JORGE 152.H02

Psicoloxía social

A psicoloxía social defínese como o estudo científico da maneira en que pensamento, emocións e comportamentos individuais son influenciados pola presenza, real, imaxinaria ou implícita doutros individuos. Segundo esta rama da ciencia, o comportamento humano vén definido polas interaccións, ambientes e situacións inmediatas. Por esta definición, podemos dicir que a comunicación é unha das bases das estruturas psicolóxicas do ser humano; sen ir moi lonxe, a propia linguaxe, por dar un exemplo, configura a nosa maneira de ver o mundo en tanto que cataloga e define arbitrariamente unha serie de formas, porcións, sensacións e fenómenos contextuais que o falante desa lingua percibe como importantes ou senlleiros. A comunicación entre individuos, ou sexa o diálogo, expande, modifica e mestura conceptos e comportamentos entre individuos e grupos, xerando harmonía se unha ou máis partes non se impoñen sobre as demais. Da falta de harmonía poden xurdir trastornos, tanto nas partes activas como nas pasivas das relacións interpersoais, e viceversa, de trastornos xorde a falta de harmonía.
Certos trastornos de conduta nos máis pequenos, como pode ser o trastorno por déficit de atención con hiperactividade (TDAH), impiden, en maior ou menor medida, unha relación efectiva entre o neno e o seu entorno social debido a un motor de vida desenfreado e a unha ansiedade constante.

Outro concepto que toca a psicoloxía social é a resiliencia, a capacidade de sobrepoñerse aos desafíos que poden non só traumatizar a mente dos individuos, senón tamén dun colectivo. Nestes tempos de crise económica e moral a resiliencia é un apoio de vital importancia para moita xente á hora de superar as dificultades que hai por diante.

Tanto un caso como o outro amosan que as persoas non son suxeitos illados e que, dalgún xeito, a un nivel moi primario existe a a necesidade e a capacidade de comunicarse e empatizar. Así, os problemas comunicativos poden afectar a saúde mental e viceversa, polo que a sociabilidade é un beneficio básico. Ademais, os colectivos no seu total son sensibles aos humores dos suxeitos que os forman, polo que unha sociedade forte, como é obvio, depende dos individuos e as conexións entre eles.

PEREIRA VILA, JORGE 152.H02

A dimensión humana

Repasando definicións históricas do concepto de ‘comunicación’, onte insistíase en clase na dimensión humana da comunicación. Ao falar desta dimensión, referímonos á creación de formas de comunicación entre iguais para formar unha comunidade, o que remataba con desembocar na política, na contrución da convivencia e da coexistencia. ‘Común’ é a palabra clave neste caso, que sinala á unión, á participación, a ese intercambio de débeda, dons e obrigas sociais. Nesta economía social, idealmente equitativa, vive a comunidade harmónica. Sen emargo as comunidades non viven illadas e, se acaso, non existe unha identidade global que aúne a tódalas persoas, agás a clasificación como seres humanos.

Existen conflitos avivados polo choque entre comunidades, polos enfrontamentos entre intereses e polas desigualdades, nun ou noutro aspecto, entre diferentes grupos.
En Rio de Janeiro, nas xornadas previas e durante o Mundial de fútbol do ano pasado, as forzas do Estado e as comunidades descontentas, compostas por estudantes, veciños de fabelas e cidadáns cariocas disconformes e descontentos. O goberno deixou de lado as necesidades das comunidades marxinais ou con menos voz parasatisfacer as presións da comunidade internacional, ou sexa, da FIFA e das institucións e empresas globais.

E non moi lonxe de Rio, no Amazonas do Brasil, tribos indíxenas, illadas ata hai relativamente pouco, perden terreo e dereitos fronte á civilización occidental.

E, sen ir máis lonxe, o pasado novembro todo o país tremía, uns de incerteza e outros de temor, en expectativa do referendo catalán. Neste debate nacionalista, entre independencia e unión, ambas partes expresaban os seus pareceres sen que existise acordo comunmente favorable. A comunicación era aparente máis non existía entre os líderes enfrontados porque primaban intereses que pouco tiñan que ver coa identidade nacional. Nesta ruidosa discusión ninguén atendeu a razóns ou a acordos nsobre un punto medio, era unha comunidade rexeitando a outra por ousar sentirse rexeitada.

Nestes tempos de crise, dicíamos na aula, as institucións fallan e aparecen comunidades que cubren as necesidades e carencias da sociedade. O barrio sevillano de Las 3.000 Viviendas é un claro exemplo do abandono ao que se ven afectados certos sectores da sociedade, que ante o desamparo acoden ou crean asociacións irregulares ou directamente ilegais cuxas funcións entran en conflito coas autoridades estatais e coa veciñanza.

Son só uns poucos exemplos que nos ensinan que a diversidade se comprende, mais existen sectores que non a admiten ou prefiren ignorala. A pervivencia, a persistencia e a permanencia do común terxivérsanse cara algo máis semellante a un darwinismo social. Non hai lugar para as comunidades pequenas e disconformes, deben mutar e adaptarse ou desaparecer. A comunicación é un dereito de todos, non é normal que a tecnoloxía e a capacidade comunicativa se concentre en determinados lugares e grupos. O xornalista, non, todos temos a obriga de ser mediadores e de dar ecuanimemente voz e forza ás comunidades máis débiles ou marxinais para construír o camiño cara a comunidade (ou aldea) global.

Grupo BCP (H) 152.H00

A historia e Miguel Littín

O grupo de Historia de América será un dos obxectos de análise dos alumnos de Comunicación Interpersoal neste curso 2014-2015. Este grupo de investigación, dentro do Departamento de Historia Contemporánea e de América da Facultade de Historia da USC, centra as súas pescudas na cultura e nos acontecementos que levaron á fundación e á evolución das actuais nacións de América. Existe un especial interese por América Latina, unha rexión de vital importancia polas súas relacións con España e pola súa singular historia, na que sempre existen conflitos relativos á identidade nacional, ás ideoloxías políticas que proliferaron ao longo do século pasado e ás relacións coas antigas metrópoles e coas superpotencias do novo continente. Un destes episodios, paradigmático en moitos aspectos, ocorreu en Chile: a caída do goberno socialista de Salvador Allende o 9 de setembro de 1973 e a consecuente ditadura de Augusto Pinochet, que habería de durar 17 anos. Esta etapa de represión significou para moitos  chilenos o exilio, se non querían ser vítimas dun dos reximes militares máis sanguinarios da segunda metade do século XX. Un destes expatriados, oficialmente considerado no seu país como persona non grata, foi Miguel Littín, un cineasta que realizara documentais de denuncia social e que ademais traballara para o goberno de Unidad Popular. Doce anos despois do ascenso de Pinochet, Littín volvía a Chile clandestinamente para gravar un documental sobre a a vida cotiá e o ambiente político baixo o rexime. O documental, dividido en catro partes, estrearía en 1986 co nome Acta general de Chile.

A serie documental completa podédela atopar nos seguintes enlaces:
– Parte I

– Parte II

– Parte III

– Parte IV

O mesmísimo García Márquez acompañou a Littín na súa viaxe secreta a Chile, unha experiencia que relata no seu libro La aventura de Miguel Littín clandestino en Chile.

A labor de descubrimento e de investigación a pé de rúa, tanto de Littín coma de Gabo, xeran documentos esenciais para debuxar, da maneira máis obxectiva posible, a historia dos países americanos cuxos acontecementos máis recentes seguen a ser hoxe obxecto de especulación e de estudo. As relacións entre diferentes investigadores internacionais, como os da Facultade de Historia, e un estudo interdisciplinario poderán aclarar e dar unha mellor visión, máis aséptica e ampla, das persoas e eventos que forxaron e están a forxar o mundo de hoxe.

PEREIRA VILA, JORGE 152.H02